Kemoterapi Nedir?
Kemoterapi, “ilaç tedavisi” anlamına gelmektedir. Kanser kemoterapisi ise, kanser ilaçları ile yapılan tedaviye verilen isimdir. Ancak halkımız kemoterapi denince genelde, kanser tedavisini anlamaktadır.
Kaç Çeşit Kemoterapi İlacı Vardır?
Çok sayıda ilaç bulunmaktadır. Çocuklardaki kanserin türüne göre verilecek ilaçlar değişir. İlaçlar genelde tek başına değil, birlikte uygulanır. Bu şekilde kanser hücresinin farklı yerlerine etki ederek daha çok hücre ölmesi hedeflenir.
Nasıl Uygulanır?
Çoğu damardan, az bir kısmı ağız yoluyla uygulanır. Bir kısım kemoterapi ilaçları ise bel tedavisiyle (lomber ponksiyon) verilir. Kemoterapi ilaçlarının çoğu damardan verildiği için hasta çocuklara santral kateter (port kateter veya Hickman kateter) takılması uygulamada çok büyük rahatlık sağlar.
Kür ve Protokol nedir?
Kanser ilaçlarının birlikte uygulanmasına ve belli aralarla ilaçların tekrar edilerek verilmesine “kür” adı verilir. Akut lenfoblastik lösemide (ALL) ise kür kavramı yoktur. Çünkü ilaçlar çok sık aralıklarla, genelde kesintisiz verilmektedir.
Lösemiler ve diğer kanserler, “protokol” denilen şemalara göre tedavi edilirler. Bu protokoller uzman hematolog ve onkologların gözetimi ve denetimi altında, konusunda deneyimli hemşireler tarafından uygulanırlar.
Çocuklarda Çok Sık Kullanılan Kemoterapi İlaçları (Farmakolojik İsimleri):
a) Kortizon (Prednizolon, Deksametazon)
b) Alkilleyiciler (Siklofosfamid, İfosfamid, Melfalan, Dakarbazin)
c) Epipodofilotoksinler (Etaposid)
d) Antimetabolitler (Metotreksat, Sitozin arabinozid, 5-Fluorourasil, 6-Merkaptopürin, 6-Tioguanin, Fludarabin, Azaotiopürin)
e) Vinka alkoloidleri (Vinkristin, Vinblastin, Paklitaksel)
f) Antibiyotikler (Aktinomisin, Bleomisin, Doksorubisin, İdarubisin, Epirubisin, Mitoksantron)
g) Platinler (Sisplatin, Karboplatin)
h) Enzimler (L-Asparaginaz)
i) Diğer (Hidroksiüre, Prokarbazin)
Hangi Kanser İlacı Hangi Hastalıkta Kullanılır?
- Kortizon: ALL, Hodgkin lenfoma ve non-Hodgkin lenfomada;
- Siklofosfamid, İfosfamid: ALL, AML, Hodgkin ve non-Hodgkin lenfomalar, santral sinir sistemi tümörleri (astrositom, medülloblastom), nöroblastom, osteosarkom, rabdomyosarkom, Ewing ailesi tümörlerinde, germ hücreli tümörlerde, retinoblastomda;
- Etaposid: ALL, AML, Hodgkin ve non-Hodgkin lenfomalar, santral sinir sistemi tümörleri (astrositom, medülloblastom), nöroblastom, osteosarkom, rabdomyosarkom, Ewing ailesi tümörlerinde, desmoid tümörde, germ hücreli tümörlerde;
- Metotreksat: ALL, AML, Hodgkin ve non-Hodgkin lenfomalar, osteosarkom, Langerhans hücreli histiositozda, nazofarenks karsinomunda;
- Sitozin Arabinozid: AML, ALL, Hodgkin ve non-Hodgkin lenfomalarda;
- 5-Fluorourasil: Karsinomlarda (nazofarinks karsinomu vs), hepatoblastomda;
- Dakarbazin: Nöroblastom, rabdomyosarkomda;
- 6-Merkaptopürin: ALL ve non-Hodgkin lenfomalarda;
- 6-Tioguanin: ALL, AML’de;
- L-Asparaginaz: ALL, non-Hodgkin lenfomalarda;
- Vinkristin: ALL, AML, Hodgkin ve non-Hodgkin lenfomalar, santral sinir sistemi tümörleri (astrositom, medülloblastom), nöroblastom, rabdomyosarkom, Ewing ailesi tümörlerinde;
- Vinblastin: Langerhans hücreli histiositozda;
- Aktinomisin-D: Wilms tümörü, rabdomyosarkom, Ewing ailesi tümörlerinde;
- Bleomisin: Germ hücreli tümörler, Hodgkin lenfomada;
- Prokarbazin: Hodgkin lenfomada;
- Antrasiklinler (Doksorubisin, İdarubisin, Epirubisin, Mitokasantron): ALL, AML, Hodgkin ve non-Hodgkin lenfomalar, nöroblastom, osteosarkom, hepatoblastom, rabdomyosarkom, Ewing ailesi tümörlerinde, Wilms tümörü, germ hücreli tümörlerde;
- Sisplatin, Karboplatin: Nöroblastom, santral sinir sistemi tümörleri (astrositom, medülloblastom), osteosarkom, hepatoblastom, retinoblastom, rabdomyosarkom, germ hücreli tümörler, nazofarinks karsinomunda kullanılırlar.
Kemoterapi Sırasında ve Sonrasında Hangi Yan Etkiler Oluşur?
Bulantı ve kusmalar: Çocuklarda en çok oluşan yan etki olup genelde ilaçlar verildikten sonra oluşur. Bazen ilaçlar bitmiş olsa da kusma sürebilir. Çok nadiren çocuk, ilaç verilmeden önce kusmaya başlayabilir. Bu nedenle her kemoterapi sırasında bulantı-kusma önleyici ilaçlar kullanılır.
Tad değişikliği: Çoğu kemoterapi ilacı tad tomurcuklarını etkileyerek çocuğun tad almasını engeller. Çocuklar başta tatlı ve acı olmak üzere besinlerin tadını alamazlar.
Ağızda aftlar-yaralar: Aslında tüm sindirim sisteminde yaralar çıkabilir. Bunlara “mukozit” denilir. Ağız içinde ise çiğnemeyi, yutmayı engeller; boğazda ve yemek borusunda ise yutma ağrılıdır; mide ve barsaklarda oluşanlar karın ağrısı, ishal yapabilir; makattaki yaralar dışkılamayı engelleyebilir. Ağızda yaraların çıkmasını engellemek için gargaralar kullanılır.
Bulantı, kusma, ağızda-boğazda aftların çıkması ve tad değişiklikleri nedeniyle çocukların beslenme düzeni bozulur. İştahsızlık ortaya çıkar ve kilo kaybederler.
Kabızlık: Özellikle vinkristin yapar. Kabızlık ilaçları kullanılır. Çocuğun beslenmesi gözden geçirilir.
Saç dökülmesi: Kıl kökü hücreleri kemoterapiden çok etkilenirler. Genelde 1-2 ay içinde saç, kaş ve kirpikler dökülür. Geçici bir yan etkidir. Kemoterapiler bittikten sonra saçlar tekrar çıkar. Saç dökülmesi önlenemez.
Cilt-tırnak değişiklikleri: Bazı ilaçlar ciltte koyulaşma yapabilir. İlaçların çoğu tırnaklarda değişiklikler, beyaz çizgilenmeler yapar.
Kan hücrelerinde düşmeler: Kemoterapilerin uygulanmasından sonra 1-2 hafta içinde kanın içinde bulunan hücrelerin (alyuvar, akyuvar, trombosit) yapımı azalır. Bu yan etki, kanser ilaçlarının vücudun sağlıklı hücrelerini de etkilemesine bağlıdır. Kan hücrelerindeki düşmeler kan sayımı (hemogram) yapılarak anlaşılır. Alyuvarlar azalınca, anemi (kansızlık) ortaya çıkar. Çocuk kendini halsiz, yorgun hisseder. Uyuklar, çarpıntı oluşabilir. Eritrosit süspansiyonu (alyuvar) vermek gerekir. Akyuvarlar azalınca, vücutta infeksiyonlara eğilim ortaya çıkar. Ağızda daha rahat yaralar oluşur. Oluşan bu yaralardan ve diğer yerlerden (kateter giriş yeri gibi) bakteriler kana karışmaya eğilim gösterirler. En önemli bulgusu ateştir. Kemoterapi alan hastada 38 oC üzerinde ısrar eden her ateş hastaneye tekrar yatmayı ve damardan antibiyotik verilmesini gerektirir. Zamanında önlem alınmazsa hasta enfeksiyon şokundan kaybedilebilir. Trombositler azalınca, deride, burunda kanamalar ortaya çıkabilir. Derideki kanamalar, toplu iğne başı büyüklüğünde veya morarmalar şeklindedir. Hastaya trombosit süspansiyonu vermek gerekir.
Karaciğer testlerinde bozulmalar: Kemoterapi ilaçlarının çoğu karaciğerden atıldığı için, karaciğer testlerini geçici olarak bozarlar. Her tedavi öncesi ve sonrası hastaların karaciğer testleri kontrol edilir.
Böbrek testlerinde bozulmalar: Bazı ilaçlar (Siklofosfamid, İfosfamid, Sisplatin gibi) böbreğe hasar vererek böbrek yetmezliğine veya bazı böbrek fonksiyonlarında bozulmaya yol açabilir. Siklofosfamid ayrıca idrar yollarında kanama yapabilir.
Kalp üzerine yan etkiler: Antrasiklinler, erken veya geç dönemde çarpıntı, diğer ritim bozuklukları, nadiren kalp yetmezliği yapabilir.
İşitmede azalma: Sisplatin yapar. İşitme kaybı geri dönmez. Hangi hastada işitme kaybı ortaya çıkacağını kestirmek güçtür.
Akciğer fonksiyonlarında bozulma: Bleomisin yapabilir.
Kısırlık: Siklofosfamid, Melfalan, Prokarbazin özellikle erkek çocuklarda kısırlık yapabilir.
Kas-sinir yan etkileri: Vinkristin, ellerde, ayaklarda uyuşma, güçsüzlük yapabilir. Bu yan etki 1 yıl içinde düzelir.
Allerjik yan etkiler: Teorik olarak her ilaç alerjik yan etki yapabilir. Ancak L-Asparaginaz, Carboplatin ve Paklitaksel daha fazla yapar.
Diğer yan etkiler: Bazı ilaçlar, ateş, deri döküntüsü, kan şekerinde yükselme ve damarlar içinde pıhtılaşmaya yol açabilir. Bazı ilaçlar ise ileride başka kanserlerin ortaya çıkmasına neden olabilirler (AML gibi).